Stappenplan: Maak je open tekstboek!

Het stappenplan Kennismaking open leermaterialen van SURF wijst je in drie stappen op weg met hergebruik van leermaterialen van anderen: zoeken en vinden, beoordelen en toepassen.

Zoekcriteria

Dit werkblad beschrijft een stappenplan voor het zoeken naar open content. Om tot de juiste zoekcriteria te komen, begin je bij de leerdoelen waaraan te vinden content bijdraagt. Welke sleutelwoorden horen er bij deze leerdoelen? Dit zijn je zoekcriteria.

Hier volgt een opsomming van openbare zoekportalen voor:

Open tekstboeken

Universiteit Penn State houdt een overzicht bij van platforms met open tekstboeken van hoge kwaliteit.

Open Cursusmateriaal

• edusources voert een gelijktijdige zoekopdracht uit in repository’s voor Nederlands- en Engelstalige leermaterialen uit het Nederlandse hoger onderwijs.
• OER Metafinder voert een gelijktijdige zoekopdracht uit in 21 verschillende bronnen van open educatief materiaal, waaronder BC Campus, Directory of Open Access Books (DOAB), Merlot, OER Commons, OpenStax, Open Textbook Library.
• OASIS (Openly Available Sources Integrated Search) voert een gelijktijdige zoekopdracht uit in 97 verschillende bronnen van open educatief materiaal, waaronder BC Campus, Directory of Open Access Books (DOAB), OpenStax, Open Textbook Library, Suny OER Services, TU Delft Open Course Ware, TU Delft Open Books

Afbeeldingen, foto’s en/of video’s, in alfabetische volgorde:

• Europeana
  Europeana biedt toegang tot meer dan 50 miljoen afbeeldingen, video’s, tekst en meer. Met zoek- en filtertools, en licentie-informatie.
• Free Stock Photos.biz
  Gratis foto’s in het publieke domein (geen auteursrechten) of met CC-licentie. De afbeeldingen waarvoor betaald moet worden zijn gemarkeerd met een watermerk.
• OASIS (Openly Available Sources Integrated Search)
  Voert een gelijktijdige zoekopdracht uit in 97 verschillende bronnen van open educatief materiaal, waaronder Librivox (audiobooks), Phet (interactieve simulaties), Wisc-online (afbeeldingen, animaties, audio en video clips) en TED (presentaties).
• Pexels
  Foto’s en video’s met CC0 licentie.
• Pixabay
  Gratis foto’s, illustraties, vectoren en video’
• Techniek Beeldbank
  Gratis te downloaden afbeeldingen en video’s van leren en werken in de technologie.
• Unsplash
  Gratis hoge resolutie foto’s met CC0 licentie.
• Videezy
  Gratis HD-beeldmateriaal en video’ Vergeet niet de licentie-informatie te controleren.
• Wikipedia
  Bijna alle afbeeldingen op Wikipedia zijn voorzien van een CC-licentie en herbruikbaar.

Meer websites zijn te vinden op de Free material pagina.

Voor het vinden van open materialen kun je ook de libguide van het steunpunt Leermaterialen en auteursrecht van de Vrij Universiteit Amsterdam raadplegen, of wellicht een libguide van je eigen instellingsbibliotheek.

Lees meer in het open tekstboek over het gebruik van open content en aanpassen van open content.

Afhankelijk van de hoeveelheid bestaande content bij aanvang van de contentproductie kan het schrijfproces maanden in beslag nemen. Zorg dat je meelezers hebt die je scherp en gemotiveerd houden.

De front matter van een open tekstboek bevat in ieder geval:

• een titelpagina, waarop staat hoe het boek heet, wie het heeft geschreven en waar en wanneer het is gepubliceerd
• een inhoudsopgave met een overzicht van alle hoofdstukken
• een auteursrechtenpagina die aangeeft welke CC-licentie van toepassing is op het boek

Overweeg om de volgende onderdelen als front matter in het boek op te nemen:

• een colofon, met name wanneer een groot aantal auteurs en ondersteuners aan het boek heeft meegewerkt. Vermeld hierin ook of het boek als printversie beschikbaar is. Voorbeeld een colofo
  een reviewstatement dat aangeeft door wie en op welke wijze het boek gereviewd is
• een versiegeschiedenis waarin je bijhoud welke wijzigingen er zijn geweest aan het open tekstboek
• een voorwoord, waarin de totstandkoming van het boek uit de doeken wordt gedaan
• een dankwoord, waarin iedereen wordt genoemd die aan het boek heeft bijgedragen
• een introductie door een externe expert

Zie de volgende sjablonen:

• Colofon
• Voorwoord
• Dankwoord

De back matter van een open tekstboek bevat in ieder geval:

• Een auteursbeschrijving. Dit is een korte beschrijving van de (professionele) achtergrond van de auteur. Deze beschrijving kunnen auteurs zelf aanleveren.
• Auteursrechtuitsluitingen (copyright exclusies), waarin staat vermeld welke teksten, figuren of andere inhoud van het boek specifiek niet mag worden hergebruikt onder de licentievoorwaarden van de creative commons-licentie waarmee het open tekstboek wordt gepubliceerd. In niet-open publicaties staan de auteursrechtenuitsluiting vaak in de front matter (‘niets uit deze uitgave’ et cetera).
• Een bibliografie

Overweeg om de volgende onderdelen als back matter in het boek op te nemen:

• Een nawoord. Vaak wordt dit toegevoegd aan een nieuwe uitgave van een boek. Het nawoord beschrijft dan wat er na publicatie van het boek is gebeurd, bijvoorbeeld hoe het is ontvangen en ingezet in het onderwijs.
• Een feedbackformulier dat lezers kunnen gebruiken om feedback op het boek aan te leveren. Hiermee verbeter je de volgende versie van het boek.
• Een lijst met afkortingen
• Glossaria, een lijst met termen/ vakjargon voor het kennisdomein waarop het boek betrekking heeft.
• een index waarin de lezer snel kan terugvinden welke onderwerpen in welk deel van het boek aan de orde komen.
• Bijlagen, zoals interviews of enquêtes die zijn uitgevoerd voor de totstandkoming van het boek.

In de voorbereidingsfase heeft de eerste auteursrechtencheck plaatsgevonden. Deze nieuwe check is een nacontrole, en tevens een check op alle content die later is toegevoegd. De ondersteuner van de bibliotheek zal deze stap voor je uitvoeren.

Zorg dat het boek beschikbaar is in alle bestandsformaten waarin je het wil uitgeven. Je kunt hiervoor ondersteuning vragen aan de bibliotheek. Sommige publicatieplatforms maken dit proces heel eenvoudig.

Verwerk eventuele studentenfeedback en peer reviews. Leg de nieuwe versie van het boek voor aan eventuele meelezers. Iedereen akkoord? Dan heb je een definitieve editie.

Afwegingen om te bepalen welk publicatieplatform je kiest, zijn onder meer openheid en bereik. Een publicatieplatform is bepalend is voor de openheid van het tekstboek. Is het boek vanaf het platform alleen downloadbaar of kunnen andere mensen er op het platform mee werken? Bestaat de kans dat boek op het publicatieplatform in de anonimiteit verdwijnt? Op een persoonlijke website valt het tekstboek meer op, maar zul je waarschijnlijk maar een beperkt aantal bezoekers krijgen. Uiteraard hoef je je niet te beperken tot één publicatieplatform.

Een repository is een digitale opslagplaats, te vergelijken met een online archiefkast. Als een open tekstboek eenmaal voorzien van metadata is opgeslagen in een repository, dan is het via verschillende zoekportalen voor open tekstboeken te vinden. Beperk je vooral niet tot één repository als de doelgroep van het open tekstboek zich op verschillende online plekken ophoudt.

Mogelijke publicatieplatforms en repository’s:

• Open Textbook Library
• OER Commons
  MERLOT
• Een repository van de eigen instelling of SURF Sharekit
• Wikiwijs
• Het learningmanagementsysteem (LMS) van de instelling

Mogelijke zoekmachines voor open leermaterialen:

• HBO Kennisbank
• edusourses

Andersoortige platforms waarop je het open tekstboek kunt aanbieden:

• De persoonlijke website van de auteurs
• De boekwinkel van de instelling

Vaak kan een open tekstboek eenvoudig worden geïntegreerd in de digitale leeromgeving (Canvas, Blackboard, et cetera) door de url op te nemen. Vraag eventueel om hulp bij de ondersteuner van de bibliotheek of ICTO-ondersteuner welke mogelijkheden er zijn voor integratie in de dlo.

Vraag gebruikers om een review van het boek. Voeg bijvoorbeeld een feedbackformulier toe aan de publicatie of bied een feedbackmogelijkheid op het publicatieplatform aan. Richt een proces in voor het vragen en verwerken van reviews. Overweeg om korte (video)interviews af te nemen met een aantal gebruikers ter promotie van het open tekstboek. Een andere mogelijkheid is de inzet van sociale/ publieke annotatietools voor feedback van een breder publiek.

‘Het inzetten van het materiaal in het onderwijs is de beste manier om de community actief te houden, want het dwingt je om het materiaal te blijven herzien. Regelmatig krijgen we feedback van collega’s of studenten, of komen we zelf passages tegen die beter kunnen. Het voordeel van online is dat je het meteen kunt aanpassen, maar het betekent wel weer collega’s verzoeken om stukken te (her)schrijven, ze achter de broek aan zitten en reviewers vragen om de nieuwe tekst te beoordelen. Het door-ontwikkelen van het materiaal blijft een uitdaging.’

Kees van Gestel, hoogleraar Ecotoxicologie van bodemecosystemen aan de Vrije Universiteit en projectleider van het open tekstboek Toxicologie.

Maak onderscheid tussen een herziening/ update, een nieuwe versie en een nieuwe editie. Een update of herziening beperkt zich tot correcties in spelfouten, leestekens of aanpassingen aan links. Een nieuwe versie is een iets uitgebreidere update, waarin bijvoorbeeld een formule is aangepast. Wordt er daadwerkelijk nieuwe content toegevoegd of oude content verwijderd, dan is er sprake van een nieuwe editie.

Versiebeheer

Gebruik de verzamelde feedback om de huidige editie te herzien. Spaar de bewerkingen op en maak af en toe een grote slag. Geef in de versiegeschiedenis aan wat er aan de inhoud is veranderd. Zo hebben lezers desgewenst inzicht in de bewerkingen. Gebruik een kopie van het open tekstboek voor aanpassingen en het vervangen van onderdelen. Bewaar oudere versies in een eigen archief. Sommige platforms bieden versiebeheer aan; het opbouwen van een eigen archief is dan overbodig.

Bied een feedbackmogelijkheid op het publicatieplatform aan. Elk publicatieplatform houdt zelf gebruikersstatistieken bij, die je kunt inzien.

In dit boek wordt het ontwikkelen van een open tekstboek projectmatig georganiseerd. Experts in het schrijven en publiceren van open tekstboeken in Nederland beschouwen dit als een effectieve organisatievorm.

De projectmatige aanpak wordt gepresenteerd in de vorm van een stroomschema, dat is ontworpen voor drie vormen van projectorganisaties: een enkele auteur, een kleine projectgroep en een grote (instellingsoverstijgende) projectgroep. Het schema is opgedeeld in drie primaire processtappen: voorbereiding, contentproductie en publicatie.
De vierkanten in het stroomschema geven noodzakelijke acties weer. Cirkels zijn mogelijke acties, afhankelijk van de betrokken instelling(en) en de wensen en keuzes van de auteur(s). De tabbladen staan voor de drie soorten projectgroepen, die we hieronder kort toelichten. Tevens zijn in het downloadbare open tekstboek (knop linksonder) voorbeelden per projectgroep te vinden ter inspiratie.

Enkele auteur

Je kunt ervoor kiezen om zelf als enige of hoofdauteur op te treden.

Voordelen van het ontwikkelen van een open tekstboek als enkele auteur:

• Je hebt volledige controle over de inhoud van het boek.
• De afhankelijkheid van anderen is laag; jij bepaalt de planning en timing.
• Het is relatief snel klaar, je werkt in je eigen tempo, op de momenten dat het jou uitkomt.

Nadelen:

• Het verzamelen en schrijven of maken van content komt allemaal op jouw schouders.
• Je kunt pas in een laat stadium jouw werk met anderen delen voor review.
• Je moet jezelf blijven motiveren om deadlines te halen, bijvoorbeeld door met een meelezer af te spreken wanneer je hoofdstukken aanlevert.

Kleine projectgroep binnen de instelling

Veel docenten hebben goede ervaringen met het schrijven van een open tekstboek in groepsverband met maximaal 4 auteurs.

Voordelen van het ontwikkelen van een open tekstboek in een kleine projectgroep:

• Door de hoofdstukken onderling te verdelen, is de hoeveelheid werk te overzien.
• Je stimuleert elkaar om deadlines te halen.
• Samen weet je méé
• Er is vaak meer bestaand materiaal beschikbaar om in het open tekstboek te verwerken.
• Een groep auteurs kan elkaars hoofdstukken van feedback voorzien om tot een hogere kwaliteit komen.

Nadelen:

• Voor het maken van een open tekstboek met een groep auteurs is projectcoördinatie nodig. Er moet een planning komen met realistische deadlines en het is zaak om afspraken goed met alle auteurs af te stemmen. Dit boek helpt je daarbij, maar het is wel iets dat je je van te voren moet realiseren, zeker als je weinig ervaring hebt met projectorganisatie.

Grote (instellingsoverstijgende) projectgroep

Maak je een open tekstboek met meer dan 4 auteurs, dan spreken we van een grote projectgroep. Mogelijk zijn de projectgroepleden afkomstig van verschillende instellingen. Dit brengt extra keuzemogelijkheden met zich mee, die we in dit boek zullen behandelen.

Voordelen van het ontwikkelen van een open tekstboek in een grote (instellingsoverstijgende) projectgroep:

• Binnen een instellingsoverstijgende projectgroep is het bereik van een open tekstboek groot. Alle auteurs gebruiken het boek in hun vak en promoten het via hun netwerk.
• Menig docent heeft aan een instellingsoverstijgend project een goed netwerk overgehouden, dat leidt tot uitnodigingen voor gastcolleges en presentaties.
• Het is inspirerend om samen te werken met veel experts uit het vakgebied.
• De kwaliteit van het open tekstboek is hoog, doordat de experts elkaars hoofdstukken kunnen reviewen.

Nadelen:

• Werken met veel auteurs vraagt om een stevige projectmatige werkwijze. Dit hoeft geen nadeel te zijn, als je een ervaren projectleider/ projectmanager aanstelt.
• Wanneer er docenten van verschillende instellingen meewerken, moeten er afspraken worden gemaakt over auteursrechten. In onderling overleg bepaalt de projectgroep bij welke instelling of vakcommunity de auteursrechten liggen.

Een algemeen sjabloon om je project af te bakenen staat hier (let op: maak eerst een kopie om het sjabloon te kunnen invullen). Meer informatie over de scope van een open tekstboek-project biedt the Rebus Guide.

Om tot de scope van het project te komen, is het belangrijk om vanuit het doel te redeneren:

1. Wat is het beoogde effect van de publicatie? Het boek kan bijvoorbeeld bedoeld zijn als:

• kennisdeling (naslagwerk)
• onderwijzen (studenten activeren in het leerproces)
• professionaliseren (opleiden/ bijscholen)

2. Voor wie is dit boek?

Mogelijke doelgroepen zijn:

• Studenten van de eigen instelling
• Internationale studenten
• Deelnemers aan een MOOC
• Vakgenoten, al dan niet bij andere instellingen
• Docenten van andere vakken, al dan niet bij andere instellingen
• Buitenlandse docenten of vakgenoten
• Het werkveld

Maak onderscheid tussen je primaire doelgroep en secundaire doelgroepen. Je primaire doelgroep kan uit studenten bestaan en de secundaire doelgroep uit vakgenoten.

3. Hoe krijgen de primaire en secundaire doelgroep toegang tot het boek?

Voor eigen studenten is het boek (modulair) wellicht via de digitale leeromgeving te bereiken. Deelnemers aan de MOOC krijgen toegang tot het boek via een link in de MOOC. Als je wil dat het boek veel wordt hergebruikt, dan moet het goed vindbaar zijn voor docenten die naar leermaterialen zoeken. Het is handig als het boek open via edusources te vinden is. Hoop je op hergebruik door vakgenoten? Dan is het goed om het open tekstboek via de vakcommunity(s) te promoten. Sommige platforms, zoals Wikiwijs Maken, lenen zich er goed voor om collega’s te laten voortbouwen op het boek. Binnen het platform kunnen zij het boek redigeren of bijdragen leveren aan een of meer hoofdstukken.

Maak je een open tekstboek op basis van hergebruikt materiaal? Bekijk welke content al beschikbaar is (via bovengenoemde platforms). Maak een concept-inhoudsopgave van het boek. Controleer of er witte vlekken overblijven, die moeten worden ingevuld met nieuwe content.

Maak je een open tekstboek op basis van nieuw materiaal? Maak een concept-inhoudsopgave van het boek. Bedenk over welke onderwerpen er al content beschikbaar is, bijvoorbeeld vanuit een collegedictaat, powerpointpresentaties of een opdracht die je in aangepaste vorm in het boek kunt opnemen.

Ook de context van de inhoud is belangrijk bij de keuze voor een taal. Inhoud die specifiek op een Nederlandse context is gericht, is lastiger te hergebruiken, ook in vertaling. Wordt het vak gevolgd door veel Engelstalige studenten, dan is het hoe dan ook zinvol om (ook) een Engelstalige versie aan te bieden.

Houd bij de keuze voor de taal rekening met de scope van het open tekstboek. Is de secundaire doelgroep het werkveld? Beperkt het werkveld zich tot Nederland of is het internationaal? In het laatste geval is het niet verstandig om het boek in het Nederlands te schrijven.

Voor de vertaling kun je een vertaalbureau in de hand nemen of bijvoorbeeld een student Engels inschakelen. Wellicht kan de vakvereniging advies geven over vertaalbureaus die gespecialiseerd zijn in het vakgebied.

Kosten voor ondersteuning

Afgezien van een eventuele financiële tegemoetkoming voor auteurs, zijn er ook andere (bescheiden) kosten bij het maken van een open tekstboek.

Het gaat om het inhuren van:

• een eindredacteur
• een vormgever
• een ontwerper voor het herontwerp van figuren
• productie van videomateriaal
• eventuele kosten voor het gebruik van een tool

Sommige instellingen betalen de kosten voor het inhuren van professionals vanuit een project, bijvoorbeeld een open science-programma. Je kunt externe professionals inhuren, maar denk ook aan de expertise die zich binnen de instelling bevindt. De TU Delft werkt veel met student-assistenten. Zij worden voor 40 tot 80 uur ingehuurd om de content geschikt te maken voor open publicatie.

De TU Delft Library ondersteunt het proces van copyright clearance globaal en besteedt het gedetailleerde werk uit aan student-assistenten. Kosten worden betaald vanuit het open science-programma. De bibliotheek begroot de volgende kosten voor het inhuren van externe ondersteuning:

Copyright clearance                  40-80 uren (500-1000 euro) voor de inhuur van een student-assistent

(gaat het om minder dan 20 uur werk, dan kun je dit als auteur beter zelf doen)

Herontwerp van figuren             1,5 uur (37 – 45 euro) per figuur, voor een student-assistent

Redigeren                                750-1400 euro voor een eindredacteur

Bij de VU ondersteunt de universiteitsbibliotheek het proces van copyright clearance. Uitgaven voor video worden bekostigd uit interne budgetten. Alleen voor het inhuren van een tekenaar is budget voor nodig. De VU werkt niet met vormgevers.

Lees in het open tekstboek meer over het aanvragen van een tegemoetkoming en andere financieringsmogelijkheden.

De tool Kies wijzer je digitaal leermateriaal geeft een beeld van hoe diverse vormen van content leerdoelen en leeractivisten kunnen ondersteunen.

Houd de afwisseling tussen de hoofdstukken in de gaten. Bedenk welke leeractiviteiten passen bij de inhoud van de tekst. Overweeg om ieder hoofdstuk te laten beginnen met een beschrijving van het leerdoel en te beëindigen met een aantal vragen ter zelfreflectie.

+ Neem de leerdoelen mee in de opzet van het boek en verdeling van de hoofdstukken in het spreadsheet, zodat er goed overzicht is van welke leerdoelen per hoofdstuk worden behaald.

Schakel eventueel een instructional designer in om de opbouw van de stof en leeruitkomsten te bespreken.

Het is mogelijk om studenten een actieve rol te geven bij de bewerking van het open tekstboek. Zoals bijvoorbeeld de inhoud van het boek te updaten, door bepaalde nieuwe wetenschappelijke inzichten te verwerken. BCCampus in Canada biedt een inspirerend voorbeeld. Uit de publicatie blijkt dat studenten niet alleen de stof beter hebben begrepen omdat zij er actiever mee aan de slag zijn gegaan, maar ook dat het taalgebruik van medestudenten goed aansluit bij de behoeften van studenten.

Overweeg om het open tekstboek in een pilot in een van de cursussen in te zetten om studentenfeedback op te halen. Het is goed om dit vroeg in de voorbereidingsfase te bepalen. Zo kun je al tijdens de contentproductie of tijdens het publicatieproces het integrale tekstboek, of delen hiervan, uitproberen in een cursus.

Nu je de eigen en bestaande externe content hebt geïnventariseerd, kun je bepalen op welke manier je het boek wil opbouwen. Maak een concept-inhoudsopgave en stel vast waar je misschien nog materiaal mist. Is er evenwicht in de hoofdstukopbouw?

‘Door het schrijven van een open tekstboek moet je de routine die je in de les opbouwt, verbreken. Kan het beter dan wat ik al die tijd sta te beweren? Zijn er nieuwe ontwikkelingen in het vakgebied? Je leert goed formuleren. Hoe ga ik dit vertellen? Wat is de juiste opbouw? Moeten de hoofdstukken los te gebruiken zijn of is er sprake van een oplopende lijn? Al die kennis gebruik je weer in je onderwijs, dat daardoor een nieuwe ontwikkeling doormaakt.’

Peter Becker, docent informatiemanagement aan de Haagsche Hogeschool en één van de auteurs van het open tekstboek Maak het vindbaar.

Zie hier een voorbeeld van een hoofdstuk met omschreven leerdoelen.

Gebruik een spreadsheet of een andere lijst waarin je bijhoudt welke acties er te doen zijn, zoals ‘tekst herschrijven’ en ‘figuur vervangen’ en wat de status is van iedere actie. Bij een boek met veel figuren is het raadzaam om een aparte lijst bij te houden van alle figuren en de status per figuur.

Gebruik het overzicht van de hoofdstukken om te bepalen welke externe content er nodig is. Maak een overzicht van materialen die je zo kunt hergebruiken, wat er beschikbaar is dat je met aanpassing kunt gebruiken, en wat er niet is en wat je echt zelf zal moeten gaan maken.

Het verdient aanbeveling om het boek modulair van opzet te maken. Dit maakt inzet in het onderwijs eenvoudiger, omdat een andere docent niet een heel boek hoeft te integreren, maar kan werken met hoofdstukken. Modulariteit zit ook in de vorm: teksten die veel verwijzen naar andere delen van het boek, zijn moeilijk los te gebruiken.

‘Maak het vindbaar is een vrij specialistisch boek, waarvan studenten vaak maar een paar hoofdstukken nodig hebben. Het voelde niet goed om ze het hele boek te laten kopen.’

Peter Becker, docent informatiemanagement aan de Haagsche Hogeschool en één van de auteurs van het open tekstboek Maak het vindbaar.

Keuze voor contentsoort

Formatieve toetsen geven lezers niet alleen een indicatie hoe goed ze de stof kennen, ze laten ook zien of het boek aanpassingen behoeft: scoren veel lezers slecht op dezelfde toetsvraag, dan is dat een indicatie dat de uitleg over dit onderwerp wellicht beter kan – of dat de toetsvraag verbetering behoeft natuurlijk.

De Versnellingszone Naar digitale (open) leermaterialen ontwikkelde de tool Kies wijzer je digitaal leermateriaal. Deze tool verbindt leerdoelen en didactische werkvormen aan geschikte vormen van open leermaterialen.

Tips:

Vooral belangrijk bij het gebruik van video’s is dat de video ‘embedded’ moet zijn in het open tekstboek, zodat de lezer niet hoeft door te klikken naar een ander platform.

Door video’s van ondertiteling te voorzien, kunnen ze makkelijk worden bekeken in openbare ruimtes, zonder dat de gebruiker een koptelefoon nodig heeft.

Plaats QR-codes of tiny urls In een papieren tekstboek, zodat lezers een video kunnen inladen in het ‘tweede scherm’.

Overleg met een instructional designer over video’s embedden in het tekstboek.

Lees meer in het open tekstboek over annotaties, een introductievideo en toegankelijkheid in relatie tot inclusiviteit.

Bedenk dat wat in de ene vorm goed werkt, niet per se werkt in de andere: als je ervoor kiest om ook een printversie beschikbaar te stellen, dan hebben studenten QR-codes of verkorte URL’s nodig om toegang te krijgen tot audiovisuele content. En als je graag wil dat een boek veel wordt hergebruikt, dan is het niet handig om je te beperken tot een PDF-formaat. HTML is makkelijker aanpasbaar, maar alleen voor docenten met kennis van HTML. Een PDF die wordt aangeleverd met de LaTeX broncode is ook goed aanpasbaar. Daarnaast is het .docx-formaat en online teksteditors zoals Google Docs handig voor laagdrempelig hergebruik.

De VU heeft goede ervaringen met de toepassing van Wikiwijs Maken om een open tekstboek direct in verschillende formaten te publiceren.

Formaat                                               Te lezen via

PDF                                                    Adobe Reader

HTML                                                  een internetbrowser

EPUB                                                  ereaders (behalve Kindle), iPhone en Android apps, Firefox- en                                                                        Chrome-extensies, Google Play books

MOBI (.AZW3)                                     Kindle eBook

Voor voorleessoftware wordt EPUB over het algemeen als het meest toegankelijk beschouwd.

‘Het platform moest behalve zeer interactief en multimediaal ook gebruikersvriendelijk zijn voor studenten. We willen ze niet het halve internet over sturen – alle informatie moeten ze in één veelomvattend tekstboek kunnen vinden. Het open source platform Pressbooks bleek aan al onze eisen te voldoen.’

Myroslava Zhuk, specialist wetenschappelijke informatie bij de universiteitsbibliotheek van de Rijksuniversiteit Groningen

Overwegingen bij het kiezen van een publicatieplatform:

• In welke taal of talen is het platform beschikbaar? Werk je met een internationale groep auteurs, dan is een Nederlandstalig platform onhandig.
• In welke bestandsformaten is het open tekstboek na publicatie beschikbaar? Als een publicatieplatform alleen PDF-formaat aanbiedt, beschik je over een open tekstboek dat niet makkelijk aanpasbaar is voor anderen.
• Is er kennis van HTML nodig om het platform te kunnen gebruiken? Een platform dat kennis van HTML vereist, is alleen handig als alle deelnemende docenten over deze kennis beschikken.
• Is het mogelijk om met meerdere auteurs tegelijk samen te werken? Sommige platforms bieden toegang via één auteursaccount. Dat is niet handig als je met een team van 65 mensen aan een open tekstboek werkt.
• Hoe duur is de tool? Er bestaan gratis publicatieplatforms en er zijn platforms die een beperkte gratis versie en een duurdere uitgebreide versie aanbieden. Voor sommige platforms moet een instellingsbrede licentie worden aangeschaft.

Als projectorganisatie kun je ervoor kiezen om het platform alleen te gebruiken voor de publicatie, en de samenwerking te organiseren in een online samenwerkingsomgeving zoals Microsoft Teams, of om hoofdstukken naar elkaar sturen per mail. Houd er wel rekening mee dat een samenwerking per mail problemen kan opleveren met versiebeheer, omdat er op den duur verschillende versies van hoofdstukken in omloop zijn. De instellingsbibliotheek of de ict-afdeling kan adviseren over geschikte schrijf- en samenwerkingssoftware.

Sommige instellingen hebben al een instellingsbrede keuze voor een platform gemaakt. Zo ondersteunt de VU werken met Wikiwijs Maken. De ondersteuners van de TU Delft laten docenten een keuze maken voor een platform waarmee de TU Delft ervaring heeft op basis van een afweging van de voor- en nadelen.

De volgende platforms worden veel gebruikt:

• Pressbooks
• Sunbird
• Wikiwijs Maken
• OpenStax (HTML kennis nodig, niet met meerdere auteurs tegelijk samenwerken, zijn nu aan het migreren naar google docs)
• Overleaf (voorheen:WriteLaTeX)

Let goed op of en hoe de content eerder is gepubliceerd, bijvoorbeeld in een reader of een eigen boek. Welke contracten zijn er indertijd afgesloten met de uitgever? Stel dat een open tekstboek moet worden gemaakt op basis van een bestaande reader. Als de reader wordt gedrukt bij een uitgeverij, is het mogelijk dat daarbij afspraken zijn gemaakt over het eigenaarschap van de teksten en dat je de content niet zomaar open kunt publiceren.

Onbedoelde overtredingen van het auteursrecht

Voor het onderwijs, inclusief de digitale leeromgeving, gelden vrijstellingen die niet gelden voor publicatie in het openbaar. Alle content die in een open tekstboek wordt gebruikt, moet rechtenvrij zijn, of er moet schriftelijke toestemming zijn om de e content opnieuw te gebruiken. Het komt vaak voor dat auteurs onbedoeld en onbewust iets kopiëren dat ze niet zomaar kunnen hergebruiken. Ook kan het zijn dat een auteur denkt dat hij het auteursrecht heeft op zijn eigen boek, maar dat dit uiteindelijk toch niet blijkt te zijn. Om dure onderhandelingen met uitgevers om de rechten af te kopen te voorkomen, is het zaak om vooraf heel nauwkeurig alle bestaande content te controleren op auteursrechten.

Similaritycheck

Om te voorkomen dat je per ongeluk teksten hergebruikt die niet zomaar te hergebruiken zijn, moet er een similaritycheck plaatsvinden. Deze stap zal de ondersteuner van de bibliotheek voor je uitvoeren met behulp van plagiaatsoftware.

Auteursrechten op eigen materiaal

Leermaterialen die worden gemaakt door een docent met een aanstelling aan een hogeronderwijsinstelling, zijn eigendom van de instelling. Docenten zijn zich er niet altijd van bewust, maar het auteursrecht van een open tekstboek ligt dus bij de instelling. Sommige instellingen, met name universiteiten, kiezen ervoor om het auteursrecht van open tekstboeken bij de docenten te leggen. Het auteursrecht van onderzoek ligt immers ook bij onderzoekers en niet bij de instelling. Vraag na bij de bibliotheek hoe dit is geregeld bij jouw instellingn. Vraag ook of de keuze voor de Creative Commons-licentie bij de auteurs ligt of dat de instelling dit al heeft bepaald.

Animatie digitale leermaterialen NL van het Versnellingsplan Onderwijsinnovatie met ICT

Er is een aantal bruikbare informatiebronnen die auteursrechtelijke kwesties rondom open leermaterialen behandelen. Meer informatie over auteursrechten vind je in de LibGuide van de VU en op auteursrechten.nl

Vaak zal de projectcoördinator/ projectmanager als eigenaar worden bestempeld. Spreek af wat er gebeurt als diegene een baan bij een andere instelling krijgt, met pensioen gaat et cetera.

Het stappenplan Kennismaking open leermaterialen van SURF wijst je in drie stappen op weg met hergebruik van leermaterialen van anderen: zoeken en vinden, beoordelen en toepassen.

Zoekcriteria

Dit werkblad beschrijft een stappenplan voor het zoeken naar open content. Om tot de juiste zoekcriteria te komen, begin je bij de leerdoelen waaraan te vinden content bijdraagt. Welke sleutelwoorden horen er bij deze leerdoelen? Dit zijn je zoekcriteria.

Hier volgt een opsomming van openbare zoekportalen voor:

Open tekstboeken

Universiteit Penn State houdt een overzicht bij van platforms met open tekstboeken van hoge kwaliteit.

Open Cursusmateriaal

• edusources voert een gelijktijdige zoekopdracht uit in repository’s voor Nederlands- en Engelstalige leermaterialen uit het Nederlandse hoger
• OER Metafinder voert een gelijktijdige zoekopdracht uit in 21 verschillende bronnen van open educatief materiaal, waaronder BC Campus, Directory of Open Access Books (DOAB), Merlot, OER Commons, OpenStax, Open Textbook Library.
• OASIS (Openly Available Sources Integrated Search) voert een gelijktijdige zoekopdracht uit in 97 verschillende bronnen van open educatief materiaal, waaronder BC Campus, Directory of Open Access Books (DOAB), OpenStax, Open Textbook Library, Suny OER Services, TU Delft Open Course Ware, TU Delft Open Books

Afbeeldingen, foto’s en/of video’s, in alfabetische volgorde:

• Europeana
  Europeana biedt toegang tot meer dan 50 miljoen afbeeldingen, video’s, tekst en meer. Met zoek- en filtertools, en licentie-informatie.
• Free Stock Photos.biz
  Gratis foto’s in het publieke domein (geen auteursrechten) of met CC-licentie. De afbeeldingen waarvoor betaald moet worden zijn gemarkeerd met een watermerk.
• OASIS (Openly Available Sources Integrated Search)
  Voert een gelijktijdige zoekopdracht uit in 97 verschillende bronnen van open educatief materiaal, waaronder Librivox (audiobooks), Phet (interactieve simulaties), Wisc-online (afbeeldingen, animaties, audio en video clips) en TED (presentaties).
• Pexels
  Foto’s en video’s met CC0 licentie.
• Pixabay
  Gratis foto’s, illustraties, vectoren en video’
• Techniek Beeldbank
  Gratis te downloaden afbeeldingen en video’s van leren en werken in de technologie.
• Unsplash
  Gratis hoge resolutie foto’s met CC0 licentie.
• Videezy
  Gratis HD-beeldmateriaal en video’ Vergeet niet de licentie-informatie te controleren.
• Wikipedia
  Bijna alle afbeeldingen op Wikipedia zijn voorzien van een CC-licentie en herbruikbaar.

Meer websites zijn te vinden op de Free material pagina.

Voor het vinden van open materialen kun je ook de libguide van het steunpunt Leermaterialen en auteursrecht van de Vrij Universiteit Amsterdam raadplegen, of wellicht een libguide van je eigen instellingsbibliotheek.

Bekijk de afspraken gemaakt onder de stap Doorlooptijd en deadlines. Zijn ze realistisch? Spreek samen af hoe en wanneer je contact houdt over de voortgang.

Zorg dat alle auteurs bij aanvang van het schrijfproces helder hebben:

• Wat er moet gebeuren en wat de taakverdeling is.
• Welke afspraken er bestaan over de aanpak:
• Welke afspraken er gelden over de schrijfstijl en de structuur van de hoofdstukken.
• Welke afspraken er zijn over een eenduidige citatie-wijze.
• Wat er is afgesproken over het gebruik van afbeeldingen.

De front matter van een open tekstboek bevat in ieder geval:

• een titelpagina, waarop staat hoe het boek heet, wie het heeft geschreven en waar en wanneer het is gepubliceerd
• een inhoudsopgave met een overzicht van alle hoofdstukken
• een auteursrechtenpagina die aangeeft welke CC-licentie van toepassing is op het boek

Overweeg om de volgende onderdelen als front matter in het boek op te nemen:

• een colofon, met name wanneer een groot aantal auteurs en ondersteuners aan het boek heeft meegewerkt. Vermeld hierin ook of het boek als printversie beschikbaar is. Voorbeeld een colofo
  een reviewstatement dat aangeeft door wie en op welke wijze het boek gereviewd is
• een versiegeschiedenis waarin je bijhoud welke wijzigingen er zijn geweest aan het open tekstboek
• een voorwoord, waarin de totstandkoming van het boek uit de doeken wordt gedaan
• een dankwoord, waarin iedereen wordt genoemd die aan het boek heeft bijgedragen
• een introductie door een externe expert

Zie de volgende sjablonen:

• Colofon
• Voorwoord
• Dankwoord

De back matter van een open tekstboek bevat in ieder geval:

• Een auteursbeschrijving. Dit is een korte beschrijving van de (professionele) achtergrond van de auteur. Deze beschrijving kunnen auteurs zelf aanleveren.
• Auteursrechtuitsluitingen (copyright exclusies), waarin staat vermeld welke teksten, figuren of andere inhoud van het boek specifiek niet mag worden hergebruikt onder de licentievoorwaarden van de creative commons-licentie waarmee het open tekstboek wordt gepubliceerd. In niet-open publicaties staan de auteursrechtenuitsluiting vaak in de front matter (‘niets uit deze uitgave’ et cetera).
• Een bibliografie

Overweeg om de volgende onderdelen als back matter in het boek op te nemen:

• Een nawoord. Vaak wordt dit toegevoegd aan een nieuwe uitgave van een boek. Het nawoord beschrijft dan wat er na publicatie van het boek is gebeurd, bijvoorbeeld hoe het is ontvangen en ingezet in het ond
• Een feedbackformulier dat lezers kunnen gebruiken om feedback op het boek aan te leveren. Hiermee verbeter je de volgende versie van het boek.
• Een lijst met afkortingen
• Glossaria, een lijst met termen/ vakjargon voor het kennisdomein waarop het boek betrekking heeft.
• een index waarin de lezer snel kan terugvinden welke onderwerpen in welk deel van het boek aan de orde komen.
• Bijlagen, zoals interviews of enquetes die zijn uitgevoerd voor de totstandkoming van het boek.

In de voorbereidingsfase heeft de eerste auteursrechtencheck plaatsgevonden. Deze nieuwe check is een nacontrole, en tevens een check op alle content die later is toegevoegd. De ondersteuner van de bibliotheek zal deze stap voor je uitvoeren.

Zorg dat het boek beschikbaar is in alle bestandsformaten waarin je het wil uitgeven. Je kunt hiervoor ondersteuning vragen aan de bibliotheek. Sommige publicatieplatforms maken dit proces heel eenvoudig.

Laat de auteurs eventuele studentenfeedback en peer reviews verwerken. Leg de nieuwe versie van het boek voor aan alle auteurs, redacteuren en meelezers. Iedereen akkoord? Dan heb je een definitieve editie.

Afwegingen om te bepalen welk publicatieplatform je kiest, zijn onder meer openheid en bereik. Een publicatieplatform is bepalend is voor de openheid van het tekstboek. Is het boek vanaf het platform alleen downloadbaar of kunnen andere mensen er op het platform mee werken? Bestaat de kans dat boek op het publicatieplatform in de anonimiteit verdwijnt? Op een persoonlijke website valt het tekstboek meer op, maar zul je waarschijnlijk maar een beperkt aantal bezoekers krijgen. Uiteraard hoef je je niet te beperken tot één publicatieplatform.

Een repository is een digitale opslagplaats, te vergelijken met een online archiefkast. Als een open tekstboek eenmaal voorzien van metadata is opgeslagen in een repository, dan is het via verschillende zoekportalen voor open tekstboeken te vinden. Beperk je vooral niet tot één repository als de doelgroep van het open tekstboek zich op verschillende online plekken ophoudt.

Mogelijke publicatieplatforms en repository’s:

Open Textbook Library

OER Commons
MERLOT

Een repository van de eigen instelling of SURF Sharekit

Wikiwijs

Het learningmanagementsysteem (LMS) van de instelling

Mogelijke zoekmachines voor open leermaterialen:

HBO Kennisbank

edusourses

Andersoortige platforms waarop je het open tekstboek kunt aanbieden:

De persoonlijke website van de auteurs

De boekwinkel van de instelling

Vraag gebruikers om een review van het boek. Voeg bijvoorbeeld een feedbackformulier toe aan de publicatie of bied een feedbackmogelijkheid op het publicatieplatform aan. Richt een proces in voor het vragen en verwerken van reviews. Overweeg om korte (video)interviews af te nemen met een aantal gebruikers ter promotie van het open tekstboek. Een andere mogelijkheid is de inzet van sociale/ publieke annotatietools voor feedback van een breder publiek.

‘Het inzetten van het materiaal in het onderwijs is de beste manier om de community actief te houden, want het dwingt je om het materiaal te blijven herzien. Regelmatig krijgen we feedback van collega’s of studenten, of komen we zelf passages tegen die beter kunnen. Het voordeel van online is dat je het meteen kunt aanpassen, maar het betekent wel weer collega’s verzoeken om stukken te (her)schrijven, ze achter de broek aan zitten en reviewers vragen om de nieuwe tekst te beoordelen. Het door-ontwikkelen van het materiaal blijft een uitdaging.’

Kees van Gestel, hoogleraar Ecotoxicologie van bodemecosystemen aan de Vrije Universiteit en projectleider van het open tekstboek Toxicologie.

Maak onderscheid tussen een herziening/ update, een nieuwe versie en een nieuwe editie. Een update of herziening beperkt zich tot correcties in spelfouten, leestekens of aanpassingen aan links. Een nieuwe versie is een iets uitgebreidere update, waarin bijvoorbeeld een formule is aangepast. Wordt er daadwerkelijk nieuwe content toegevoegd of oude content verwijderd, dan is er sprake van een nieuwe editie.

Versiebeheer

Gebruik de verzamelde feedback om de huidige editie te herzien. Spaar de bewerkingen op en maak af en toe een grote slag. Geef in de versiegeschiedenis aan wat er aan de inhoud is veranderd. Zo hebben lezers desgewenst inzicht in de bewerkingen. Gebruik een kopie van het open tekstboek voor aanpassingen en het vervangen van onderdelen. Bewaar oudere versies in een eigen archief. Sommige platforms bieden versiebeheer aan; het opbouwen van een eigen archief is dan overbodig.

Bied een feedbackmogelijkheid op het publicatieplatform aan. Elk publicatieplatform houdt zelf gebruikersstatistieken bij, die je kunt inzien.

In dit boek wordt het ontwikkelen van een open tekstboek projectmatig georganiseerd. Experts in het schrijven en publiceren van open tekstboeken in Nederland beschouwen dit als een effectieve organisatievorm.

De projectmatige aanpak wordt gepresenteerd in de vorm van een stroomschema, dat is ontworpen voor drie vormen van projectorganisaties: een enkele auteur, een kleine projectgroep en een grote (instellingsoverstijgende) projectgroep. Het schema is opgedeeld in drie primaire processtappen: voorbereiding, contentproductie en publicatie.
De vierkanten in het stroomschema geven noodzakelijke acties weer. Cirkels zijn mogelijke acties, afhankelijk van de betrokken instelling(en) en de wensen en keuzes van de auteur(s). De tabbladen staan voor de drie soorten projectgroepen, die we hieronder kort toelichten. Tevens zijn in het downloadbare open tekstboek voorbeelden per projectgroep te vinden ter inspiratie.

Enkele auteur

Je kunt ervoor kiezen om zelf als enige of hoofdauteur op te treden.

Voordelen van het ontwikkelen van een open tekstboek als enkele auteur:

• Je hebt volledige controle over de inhoud van het boek.
• De afhankelijkheid van anderen is laag; jij bepaalt de planning en timing.
• Het is relatief snel klaar, je werkt in je eigen tempo, op de momenten dat het jou uitkomt.

Nadelen:

• Het verzamelen en schrijven of maken van content komt allemaal op jouw schouders.
• Je kunt pas in een laat stadium jouw werk met anderen delen voor review.
• Je moet jezelf blijven motiveren om deadlines te halen, bijvoorbeeld door met een meelezer af te spreken wanneer je hoofdstukken aanlevert.

Kleine projectgroep binnen de instelling

Veel docenten hebben goede ervaringen met het schrijven van een open tekstboek in groepsverband met maximaal 4 auteurs.

Voordelen van het ontwikkelen van een open tekstboek in een kleine projectgroep:

• Door de hoofdstukken onderling te verdelen, is de hoeveelheid werk te overzien.
• Je stimuleert elkaar om deadlines te halen.
• Samen weet je méé
• Er is vaak meer bestaand materiaal beschikbaar om in het open tekstboek te verwerken.
• Een groep auteurs kan elkaars hoofdstukken van feedback voorzien om tot een hogere kwaliteit komen.

Nadelen:

• Voor het maken van een open tekstboek met een groep auteurs is projectcoördinatie nodig. Er moet een planning komen met realistische deadlines en het is zaak om afspraken goed met alle auteurs af te stemmen. Dit boek helpt je daarbij, maar het is wel iets dat je je van te voren moet realiseren, zeker als je weinig ervaring hebt met projectorganisatie.

Grote (instellingsoverstijgende) projectgroep

Maak je een open tekstboek met meer dan 4 auteurs, dan spreken we van een grote projectgroep. Mogelijk zijn de projectgroepleden afkomstig van verschillende instellingen. Dit brengt extra keuzemogelijkheden met zich mee, die we in dit boek zullen behandelen.

Voordelen van het ontwikkelen van een open tekstboek in een grote (instellingsoverstijgende) projectgroep:

• Binnen een instellingsoverstijgende projectgroep is het bereik van een open tekstboek groot. Alle auteurs gebruiken het boek in hun vak en promoten het via hun netwerk.
• Menig docent heeft aan een instellingsoverstijgend project een goed netwerk overgehouden, dat leidt tot uitnodigingen voor gastcolleges en presentaties.
• Het is inspirerend om samen te werken met veel experts uit het vakgebied.
• De kwaliteit van het open tekstboek is hoog, doordat de experts elkaars hoofdstukken kunnen reviewen.

Nadelen:

• Werken met veel auteurs vraagt om een stevige projectmatige werkwijze. Dit hoeft geen nadeel te zijn, als je een ervaren projectleider/ projectmanager aanstelt.
• Wanneer er docenten van verschillende instellingen meewerken, moeten er afspraken worden gemaakt over auteursrechten. In onderling overleg bepaalt de projectgroep bij welke instelling of vakcommunity de auteursrechten liggen.

Een algemeen sjabloon om je project af te bakenen staat hier (let op: maak eerst een kopie om het sjabloon te kunnen invullen). Meer informatie over de scope van een open tekstboek-project biedt the Rebus Guide.

Om tot de scope van het project te komen, is het belangrijk om vanuit het doel te redeneren:

1. Wat is het beoogde effect van de publicatie? Het boek kan bijvoorbeeld bedoeld zijn als:

• kennisdeling (naslagwerk)
• onderwijzen (studenten activeren in het leerproces)
• professionaliseren (opleiden/ bijscholen)

2. Voor wie is dit boek?

Mogelijke doelgroepen zijn:

• Studenten van de eigen instelling
• Internationale studenten
• Deelnemers aan een MOOC
• Vakgenoten, al dan niet bij andere instellingen
• Docenten van andere vakken, al dan niet bij andere instellingen
• Buitenlandse docenten of vakgenoten
• Het werkveld

Maak onderscheid tussen je primaire doelgroep en secundaire doelgroepen. Je primaire doelgroep kan uit studenten bestaan en de secundaire doelgroep uit vakgenoten.

3. Hoe krijgen de primaire en secundaire doelgroep toegang tot het boek?

Voor eigen studenten is het boek (modulair) wellicht via de digitale leeromgeving te bereiken. Deelnemers aan de MOOC krijgen toegang tot het boek via een link in de MOOC. Als je wil dat het boek veel wordt hergebruikt, dan moet het goed vindbaar zijn voor docenten die naar leermaterialen zoeken. Het is handig als het boek open via edusources te vinden is. Hoop je op hergebruik door vakgenoten? Dan is het goed om het open tekstboek via de vakcommunity(s) te promoten. Sommige platforms, zoals Wikiwijs Maken, lenen zich er goed voor om collega’s te laten voortbouwen op het boek. Binnen het platform kunnen zij het boek redigeren of bijdragen leveren aan een of meer hoofdstukken.

Ook de context van de inhoud is belangrijk bij de keuze voor een taal. Inhoud die specifiek op een Nederlandse context is gericht, is lastiger te hergebruiken, ook in vertaling. Wordt het vak gevolgd door veel Engelstalige studenten, dan is het hoe dan ook zinvol om (ook) een Engelstalige versie aan te bieden.

Houd bij de keuze voor de taal rekening met de scope van het open tekstboek. Is de secundaire doelgroep het werkveld? Beperkt het werkveld zich tot Nederland of is het internationaal? In het laatste geval is het niet verstandig om het boek in het Nederlands te schrijven.

Voor de vertaling kun je een vertaalbureau in de hand nemen of bijvoorbeeld een student Engels inschakelen. Wellicht kan de vakvereniging advies geven over vertaalbureaus die gespecialiseerd zijn in het vakgebied.

Kosten voor ondersteuning

Afgezien van een eventuele financiële tegemoetkoming voor auteurs, zijn er ook andere (bescheiden) kosten bij het maken van een open tekstboek.

Het gaat om het inhuren van:

• een eindredacteur
• een vormgever
• een ontwerper voor het herontwerp van figuren
• productie van videomateriaal
• eventuele kosten voor het gebruik van een tool

Sommige instellingen betalen de kosten voor het inhuren van professionals vanuit een project, bijvoorbeeld een open science-programma. Je kunt externe professionals inhuren, maar denk ook aan de expertise die zich binnen de instelling bevindt. De TU Delft werkt veel met student-assistenten. Zij worden voor 40 tot 80 uur ingehuurd om de content geschikt te maken voor open publicatie.

De TU Delft Library ondersteunt het proces van copyright clearance globaal en besteedt het gedetailleerde werk uit aan student-assistenten. Kosten worden betaald vanuit het open science-programma. De bibliotheek begroot de volgende kosten voor het inhuren van externe ondersteuning:

Copyright clearance                  40-80 uren (500-1000 euro) voor de inhuur van een student-assistent

(gaat het om minder dan 20 uur werk, dan kun je dit als auteur beter zelf doen)

Herontwerp van figuren             1,5 uur  (37 – 45 euro) per figuur, voor een student-assistent

Redigeren                                750-1400 euro voor een eindredacteur

Bij de VU ondersteunt de universiteitsbibliotheek het proces van copyright clearance. Uitgaven voor video worden bekostigd uit interne budgetten. Alleen voor het inhuren van een tekenaar is budget voor nodig. De VU werkt niet met vormgevers.

Lees in het open tekstboek meer over het aanvragen van een tegemoetkoming en andere financieringsmogelijkheden.

Vul de volgende rollen in, voor zover van toepassing op jouw project:

• Auteur – de schrijver (meestal schrijvers) van het boek.
• Adviseur – iemand die op afstand betrokken is en adviseert over de inhoud en de stijl van het boek.
• Copy-editor – een redacteur die alle content controleert en zo nodig aanpast aan de stijl van het boek. De copy-editor zorgt dat alle teksten goed leesbaar, foutloos en begrijpelijk zijn, dat citaten kloppen en dat het auteursrecht van alle niet-tekstuele content is gecheckt en in orde is.
• Instructional designer – een ondersteuner die helpt bij het bepalen van leerdoelen van onderdelen van het boek en het zorgen dat de content de leerdoelen dient.
• Ondersteuner auteursrechten/ bronvermelding – Meestal is dit een medewerker van de instellingsbibliotheek.
• Ontwerper – een vormgever die afbeeldingen, grafieken en tabellen kan opmaken.
• Peer reviewer – een vakgenoot (meestal meerdere) die de content inhoudelijk beoordeelt.
• Proeflezer – een niet-vakgenoot die beoordeelt of de tekst begrijpelijk en leerzaam is.
• Projectcoördinator/manager – degene die de organisatie van het project op zich neemt.
• Review coördinator – degene die de peer reviewers aanstuurt, de reviews verzamelt en bespreekt met auteurs.
• Publicatiecoördinator – degene die de taken rondom het publiceren van het boek op zich neemt en bijvoorbeeld contact met de printservice op zich neemt.

Stel een redactie samen die het project inhoudelijk in goede banen leidt. Een aantal redactieleden zal het grootste deel van het schrijfwerk op zich nemen. Redacteuren lezen ook de bijdragen van andere auteurs.
Ga voor de redactie in principe uit van 6 personen, maar afhankelijk van de grootte van de projectgroep kan dit aantal oplopen tot 12. Bij een project met bijvoorbeeld 35 auteurs is het goed mogelijk dat er 4 redacteuren nodig zijn die ieder een groep auteurs begeleiden.
Voor de projectorganisatie zijn mogelijk meerdere projectcoördinatoren nodig, of één projectcoördinator en één projectmanager. De projectcoördinator dient bijvoorbeeld als eerste aanspreekpunt voor auteurs en de projectmanager houdt zich bezig met het managen van projectgerelateerde documenten en tools, het coördineren van afspraken en het bijhouden van schema’s en tijdlijnen.

Een deel van de rollen kan worden ingevuld door externe partijen, zoals vakgenoten, studenten of professionals. Doe hiervoor een oproep in de vakcommunity, de vakvereniging, of bij de studievereniging, en/ of benader vakgenoten met een specifieke vraag, zoals: zou jij als peer reviewer willen optreden? Bijkomend voordeel is dat meer mensen op de hoogte raken van het bestaan van het open tekstboek. Laat op tijd weten dat je bezig bent met het schrijven ervan, want wellicht hebben anderen nog informatie over het onderwerp die ze willen delen. Studenten kunnen ook een rol spelen bij de totstandkoming van een boek, in de vorm van een open educational practice, bijvoorbeeld door in teamverband een hoofdstuk toe te voegen.

De Rebus Community onderscheidt een aantal zeer specifieke externe rollen, zoals een beta tester (iemand die het open tekstboek tussendoor van feedback voorziet) en een accessibility reviewer (iemand die controleert in hoeverre het open tekstboek toegankelijk is voor lezers met beperking, zoals slechtziendheid of dyslexie). Overweeg om studenten voor deze rollen in te zetten.

Bepaal welke onderwerpen in het boek aan de orde moeten komen en in welke volgorde. Denk na over de interactie die je met verschillende onderdelen op gang wil brengen. Wat is een goede manier om de lezers bij de verschillende onderwerpen te betrekken?

Zie hier een voorbeeld van een hoofdstuk met omschreven leerdoelen.

Zet deze inhoudsopgave in een spreadsheet en verdeel de hoofdstukken onder de deelnemers aan het project. Wie schrijft wat? Komen de hoofdstukken in co-creatie tot stand of verdeel je de hoofdstuktitels onder de auteurs? Het is handig als de spreadsheet in een samenwerkingsomgeving staat, zodat iedereen er altijd toegang toe heeft. Je kunt de spreadsheet in een later stadium aanvullen met informatie over de vorm van de content: is het platte tekst, video, een tabel, een afbeelding, staan er opgaven bij, et cetera?

Aanpak

• Maak afspraken over de schrijfstijl en de structuur van de hoofdstukken. Als het de bedoeling is dat het boek vooral laagdrempelig moet zijn, is een informele stijl te verkiezen boven een academische.
• Maak afspraken over een eenduidige citatie-wijze. Citeer altijd letterlijk. Het is gebruikelijk om korte citaten tussen dubbele aanhalingstekens in de eigen tekst op te nemen. Langere citaten krijgen geen aanhalingstekens, maar worden apart gezet: plaats ervoor en erna een witregel, en laat het hele citaat inspringen. Geef met drie puntjes tussen vierkante haakjes weer dat je hebt geknipt in een citaten.
  Meer citatie-afspraken vind je onder meer in de libguide van de Universiteit Utrecht (UU)
• Maak afspraken over het gebruik van afbeeldingen. Het aantal afbeeldingen per hoofdstuk en de grootte van de afbeeldingen is afhankelijk van de stof en moet het doel van het boek ondersteunen. Regels over het verwijzen naar online afbeeldingen vind je in de libguide van de UU. Ondersteuners van jouw instellingsbibliotheek kunnen je helpen met correcte bronvermeldingen. Zie ook deze handreikingvoor het toevoegen van af

Doorlooptijd

Hoe lang duurt het schrijven van een studieboek? Dat ligt aan de ambities, het formaat van het boek, de hoeveelheid bestaand materiaal en de grootte van het auteursteam, maar ook aan de tijd die de auteurs tot hun beschikking hebben. Sommige teams komen bijvoorbeeld maandelijks bijeen voor een schrijfdag. Anderen organiseren schrijfweekends om de productie op te schroeven.

Deadlines

Spreek af wat een redelijke termijn is voor het aanleveren van een conceptversie van een hoofdstuk. Denk na over de striktheid van de deadlines. Wat doe je als een auteur zich niet aan de deadlines houdt? Plan genoeg tijd in om gemiste deadlines te kunnen opvangen.

Download het open tekstboek en lees meer over tijdsindicatoren, overlegmomenten, peer feedback-proces, motiveren van het team, waarderen van ieders inbreng en het up-to-date houden.

De tool Kies wijzer je digitaal leermateriaal geeft een beeld van hoe diverse vormen van content leerdoelen en leeractivisten kunnen ondersteunen.

Houd de afwisseling tussen de hoofdstukken in de gaten. Bedenk welke leeractiviteiten passen bij de inhoud van de tekst. Overweeg om ieder hoofdstuk te laten beginnen met een beschrijving van het leerdoel en te beëindigen met een aantal vragen ter zelfreflectie.

+ Neem de leerdoelen mee in de opzet van het boek en verdeling van de hoofdstukken in het spreadsheet, zodat er goed overzicht is van welke leerdoelen per hoofdstuk worden behaald.

Schakel eventueel een instructional designer in om de opbouw van de stof en leeruitkomsten te bespreken.

Het is mogelijk om studenten een actieve rol te geven bij de bewerking van het open teksboek. Zoals bijvoorbeeld de inhoud van het boek te updaten, door bepaalde nieuwe wetenschappelijke inzichten te verwerken. BCCampus in Canada biedt een inspirerend voorbeeld. Uit de publicatie blijkt dat studenten niet alleen de stof beter hebben begrepen omdat zij er actiever mee aan de slag zijn gegaan, maar ook dat het taalgebruik van medestudenten goed aansluit bij de behoeften van studenten.

Overweeg om het open tekstboek in een pilot in een van de cursussen in te zetten om studentenfeedback op te halen. Het is goed om dit vroeg in de voorbereidingsfase te bepalen. Zo kun je al tijdens de contentproductie of tijdens het publicatieproces het integrale tekstboek, of delen hiervan, uitproberen in een cursus.

Gebruik een spreadsheet of een andere lijst waarin je bijhoudt welke acties er te doen zijn, zoals ‘tekst herschrijven’ en ‘figuur vervangen’ en wat de status is van iedere actie. Bij een boek met veel figuren is het raadzaam om een aparte lijst bij te houden van alle figuren en de status per figuur.

Uitgaand van een bestaand boek:

Werk de concept-inhoudsopgave van het boek verder uit. Gebruik hiervoor de spreadsheet die je hebt gemaakt tijdens de stap ‘Overzicht maken van expertise auteurs, onderwerpen en opbouw tekstboek’.

Je kunt de inhoudsopgave van het bestaande boek als basis gebruiken. Bekijk welke content al beschikbaar is. Dit hangt onder meer af van de wijze waarop je het bestaande boek wilt hergebruiken: bijvoorbeeld vertalen, updaten of herschrijven. Controleer of er witte vlekken overblijven, die moeten worden aangevuld met nieuwe content.

Uitgaand van een nieuw boek:

Werk de concept-inhoudsopgave verder uit. Gebruik de spreadsheet die je hebt gemaakt tijdens de stap ‘Overzicht maken van expertise auteurs, onderwerpen en opbouw tekstboek’. Ga de inhoudsopgave langs. Is er materiaal beschikbaar bij alle onderwerpen? Begin met het verzamelen van eigen materiaal, zoals collegedictaten, sheets en scripts.

Inventariseer of directe collega’s geschikt materiaal hebben. Wees zo specifiek mogelijk in je vraag. Benader ook de vakcommunity met een vraag om relevante content.

Vergeet niet om repository’s voor open tekstboeken te checken op bestaande content die geschikt is voor hergebruik.

Keer na de inventarisatie terug naar de spreadsheet. Klopt de verhouding tussen de hoofdstukken? Is de didactische opbouw goed? Heeft ieder hoofdstuk genoeg volume? Maak je gebruik van afwisselende content, tekst, video/ audio, animatie, interactieve vragen? Ga na wat er nog ontbreekt. Bespreek met het team welke onderwerpen aanpassing en aanvulling behoeven. Betrek zo nodig onderwijsexperts. Ga na wat er nog moet worden geschreven. Maak een taakverdeling. Pas de spreadsheet hierop aan.

Het verdient aanbeveling om het boek modulair van opzet te maken. Dit maakt inzet in het onderwijs eenvoudiger, omdat een andere docent niet een heel boek hoeft te integreren, maar kan werken met hoofdstukken. Modulariteit zit ook in de vorm: teksten die veel verwijzen naar andere delen van het boek, zijn moeilijk los te gebruiken.

‘Maak het vindbaar is een vrij specialistisch boek, waarvan studenten vaak maar een paar hoofdstukken nodig hebben. Het voelde niet goed om ze het hele boek te laten kopen.’

Peter Becker, docent informatiemanagement aan de Haagsche Hogeschool en één van de auteurs van het open tekstboek Maak het vindbaar.

Keuze voor contentsoort

Formatieve toetsen geven lezers niet alleen een indicatie hoe goed ze de stof kennen, ze laten ook zien of het boek aanpassingen behoeft: scoren veel lezers slecht op dezelfde toetsvraag, dan is dat een indicatie dat de uitleg over dit onderwerp wellicht beter kan – of dat de toetsvraag verbetering behoeft natuurlijk.

De Versnellingszone Naar digitale (open) leermaterialen ontwikkelde de tool Kies wijzer je digitaal leermateriaal. Deze tool verbindt leerdoelen en didactische werkvormen aan geschikte vormen van open leermaterialen.

Tips:

Vooral belangrijk bij het gebruik van video’s is dat de video ‘embedded’ moet zijn in het open tekstboek, zodat de lezer niet hoeft door te klikken naar een ander platform.

Door video’s van ondertiteling te voorzien, kunnen ze makkelijk worden bekeken in openbare ruimtes, zonder dat de gebruiker een koptelefoon nodig heeft.

Plaats QR-codes of tiny urls In een papieren tekstboek, zodat lezers een video kunnen inladen in het ‘tweede scherm’.

Overleg met een instructional designer over video’s embedden in het tekstboek.

Lees meer in het open tekstboek over annotaties, een introductievideo en toegankelijkheid in relatie tot inclusiviteit.

Bedenk dat wat in de ene vorm goed werkt, niet per se werkt in de andere: als je ervoor kiest om ook een printversie beschikbaar te stellen, dan hebben studenten QR-codes of verkorte URL’s nodig om toegang te krijgen tot audiovisuele content. En als je graag wil dat een boek veel wordt hergebruikt, dan is het niet handig om je te beperken tot een PDF-formaat. HTML is makkelijker aanpasbaar, maar alleen voor docenten met kennis van HTML. Een PDF die wordt aangeleverd met de LaTeX broncode is ook goed aanpasbaar. Daarnaast is het .docx-formaat en online teksteditors zoals Google Docs handig voor laagdrempelig hergebruik. De VU heeft goede ervaringen met de toepassing van Wikiwijs Maken om een open tekstboek direct in verschillende formaten te publiceren.

Formaat                                               Te lezen via

PDF                                                    Adobe Reader

HTML                                                  een internetbrowser

EPUB                                                  ereaders (behalve Kindle), iPhone en Android apps, Firefox- en                                                            Chrome-extensies, Google Play books

MOBI (.AZW3)                                     Kindle eBook

Voor voorleessoftware wordt EPUB over het algemeen als het meest toegankelijk beschouwd.

‘Het platform moest behalve zeer interactief en multimediaal ook gebruikersvriendelijk zijn voor studenten. We willen ze niet het halve internet over sturen – alle informatie moeten ze in één veelomvattend tekstboek kunnen vinden. Het open source platform Pressbooks bleek aan al onze eisen te voldoen.’

Myroslava Zhuk, specialist wetenschappelijke informatie bij de universiteitsbibliotheek van de Rijksuniversiteit Groningen

Overwegingen bij het kiezen van een publicatieplatform:

• In welke taal of talen is het platform beschikbaar? Werk je met een internationale groep auteurs, dan is een Nederlandstalig platform onhandig.
• In welke bestandsformaten is het open tekstboek na publicatie beschikbaar? Als een publicatieplatform alleen PDF-formaat aanbiedt, beschik je over een open tekstboek dat niet makkelijk aanpasbaar is voor anderen.
• Is er kennis van HTML nodig om het platform te kunnen gebruiken? Een platform dat kennis van HTML vereist, is alleen handig als alle deelnemende docenten over deze kennis beschikken.
• Is het mogelijk om met meerdere auteurs tegelijk samen te werken? Sommige platforms bieden toegang via één auteursaccount. Dat is niet handig als je met een team van 65 mensen aan een open tekstboek werkt.
• Hoe duur is de tool? Er bestaan gratis publicatieplatforms en er zijn platforms die een beperkte gratis versie en een duurdere uitgebreide versie aanbieden. Voor sommige platforms moet een instellingsbrede licentie worden aangeschaft.

Als projectorganisatie kun je ervoor kiezen om het platform alleen te gebruiken voor de publicatie, en de samenwerking te organiseren in een online samenwerkingsomgeving zoals Microsoft Teams, of om hoofdstukken naar elkaar sturen per mail. Houd er wel rekening mee dat een samenwerking per mail problemen kan opleveren met versiebeheer, omdat er op den duur verschillende versies van hoofdstukken in omloop zijn. De instellingsbibliotheek of de ict-afdeling kan adviseren over geschikte schrijf- en samenwerkingssoftware.

Sommige instellingen hebben al een instellingsbrede keuze voor een platform gemaakt. Zo ondersteunt de VU werken met Wikiwijs Maken. De ondersteuners van de TU Delft laten docenten een keuze maken voor een platform waarmee de TU Delft ervaring heeft op basis van een afweging van de voor- en nadelen.

De volgende platforms worden veel gebruikt:

• Pressbooks
• Sunbird
• Wikiwijs Maken
• OpenStax (HTML kennis nodig, niet met meerdere auteurs tegelijk samenwerken, zijn nu aan het migreren naar google docs)
• Overleaf (voorheen:WriteLaTeX)

Let goed op of en hoe de content eerder is gepubliceerd, bijvoorbeeld in een reader of een eigen boek. Welke contracten zijn er indertijd afgesloten met de uitgever? Stel dat een open tekstboek moet worden gemaakt op basis van een bestaande reader. Als de reader wordt gedrukt bij een uitgeverij, is het mogelijk dat daarbij afspraken zijn gemaakt over het eigenaarschap van de teksten en dat je de content niet zomaar open kunt publiceren.

Onbedoelde overtredingen van het auteursrecht

Voor het onderwijs, inclusief de digitale leeromgeving, gelden vrijstellingen die niet gelden voor publicatie in het openbaar. Alle content die in een open tekstboek wordt gebruikt, moet rechtenvrij zijn, of er moet schriftelijke toestemming zijn om de e content opnieuw te gebruiken. Het komt vaak voor dat auteurs onbedoeld en onbewust iets kopiëren dat ze niet zomaar kunnen hergebruiken. Ook kan het zijn dat een auteur denkt dat hij het auteursrecht heeft op zijn eigen boek, maar dat dit uiteindelijk toch niet blijkt te zijn. Om dure onderhandelingen met uitgevers om de rechten af te kopen te voorkomen, is het zaak om vooraf heel nauwkeurig alle bestaande content te controleren op auteursrechten.

Similaritycheck

Om te voorkomen dat je per ongeluk teksten hergebruikt die niet zomaar te hergebruiken zijn, moet er een similaritycheck plaatsvinden. Deze stap zal de ondersteuner van de bibliotheek voor je uitvoeren met behulp van plagiaatsoftware.

Auteursrechten op eigen materiaal

Leermaterialen die worden gemaakt door een docent met een aanstelling aan een hoger onderwijsinstelling, zijn eigendom van de instelling. Docenten zijn zich er niet altijd van bewust, maar het auteursrecht van een open tekstboek ligt dus bij de instelling. Sommige instellingen, met name universiteiten, kiezen ervoor om het auteursrecht van open tekstboeken bij de docenten te leggen. Het auteursrecht van onderzoek ligt immers ook bij onderzoekers en niet bij de instelling. Vraag na bij de bibliotheek hoe dit is geregeld bij jouw instellingen. Vraag ook of de keuze voor de Creative Commons-licentie bij de auteurs ligt of dat de instelling dit al heeft bepaald.

Animatie digitale leermaterialen NL van het Versnellingsplan Onderwijsinnovatie met ICT

Er is een aantal bruikbare informatiebronnen die auteursrechtelijke kwesties rondom open leermaterialen behandelen. Meer informatie over auteursrechten vind je in de LibGuide van de VU en op auteursrechten.nl

Bij instellingsoverstijgende projecten is het aan de projectgroep om te bepalen waar het auteursrecht wordt belegd, bijvoorbeeld bij de instelling die het eigenaarschap op zich neemt.

Een ondersteuner van de bibliotheek of een ontwerper verzamelt beschikbare logo’s van de deelnemende instelling of vakgroepen.

Vaak zal de projectcoördinator/ projectmanager als eigenaar worden bestempeld. Spreek af wat er gebeurt als diegene een baan bij een andere instelling krijgt, met pensioen gaat et cetera.

In een instellingsoverstijgend project kan het beleggen van het eigenaarschap een lastig karwei zijn. Is met mogelijk om een co-eigenaarschap te overleggen, of is een enkele instelling eigenaar? Je kunt er ook voor kiezen om het eigenaarschap van het boek bij de vakcommunity te leggen.

Het stappenplan Kennismaking open leermaterialen van SURF wijst je in drie stappen op weg met hergebruik van leermaterialen van anderen: zoeken en vinden, beoordelen en toepassen.

Zoekcriteria

Dit werkblad beschrijft een stappenplan voor het zoeken naar open content. Om tot de juiste zoekcriteria te komen, begin je bij de leerdoelen waaraan te vinden content bijdraagt. Welke sleutelwoorden horen er bij deze leerdoelen? Dit zijn je zoekcriteria.

Hier volgt een opsomming van openbare zoekportalen voor:

Open tekstboeken

Universiteit Penn State houdt een overzicht bij van platforms met open tekstboeken van hoge kwaliteit.

Open Cursusmateriaal

• edusources voert een gelijktijdige zoekopdracht uit in repository’s voor Nederlands- en Engelstalige leermaterialen uit het Nederlandse hoger onderwijs.
• OER Metafinder voert een gelijktijdige zoekopdracht uit in 21 verschillende bronnen van open educatief materiaal, waaronder BC Campus, Directory of Open Access Books (DOAB), Merlot, OER Commons, OpenStax, Open Textbook Library.
• OASIS (Openly Available Sources Integrated Search) voert een gelijktijdige zoekopdracht uit in 97 verschillende bronnen van open educatief materiaal, waaronder BC Campus, Directory of Open Access Books (DOAB), OpenStax, Open Textbook Library, Suny OER Services, TU Delft Open Course Ware, TU Delft Open Books

Afbeeldingen, foto’s en/of video’s, in alfabetische volgorde:

• Europeana
  Europeana biedt toegang tot meer dan 50 miljoen afbeeldingen, video’s, tekst en meer. Met zoek- en filtertools, en licentie-informatie.
• Free Stock Photos.biz
  Gratis foto’s in het publieke domein (geen auteursrechten) of met CC-licentie. De afbeeldingen waarvoor betaald moet worden zijn gemarkeerd met een watermerk.
• OASIS (Openly Available Sources Integrated Search)
  Voert een gelijktijdige zoekopdracht uit in 97 verschillende bronnen van open educatief materiaal, waaronder Librivox (audiobooks), Phet (interactieve simulaties), Wisc-online (afbeeldingen, animaties, audio en video clips) en TED (presentaties).
• Pexels
  Foto’s en video’s met CC0 licentie.
• Pixabay
  Gratis foto’s, illustraties, vectoren en video’
• Techniek Beeldbank
  Gratis te downloaden afbeeldingen en video’s van leren en werken in de technologie.
• Unsplash
  Gratis hoge resolutie foto’s met CC0 licentie.
• Videezy
  Gratis HD-beeldmateriaal en video’ Vergeet niet de licentie-informatie te controleren.
• Wikipedia
  Bijna alle afbeeldingen op Wikipedia zijn voorzien van een CC-licentie en herbruikbaar.

Meer websites zijn te vinden op de Free material pagina.

Voor het vinden van open materialen kun je ook de libguide van het steunpunt Leermaterialen en auteursrecht van de Vrij Universiteit Amsterdam raadplegen, of wellicht een libguide van je eigen instellingsbibliotheek.

Lees meer in het open tekstboek over het gebruik van open content en aanpassen van open content.

Bekijk de afspraken gemaakt onder de stap Doorlooptijd en deadlines. Zijn ze realistisch? Spreek samen af hoe en wanneer je contact houdt over de voortgang.

Zorg dat alle auteurs bij aanvang van het schrijfproces helder hebben:

• Wat er moet gebeuren en wat de taakverdeling is.
• Welke afspraken er bestaan over de aanpak:
• Welke afspraken er gelden over de schrijfstijl en de structuur van de hoofdstukken.
• Welke afspraken er zijn over een eenduidige citatie-wijze.
• Wat er is afgesproken over het gebruik van afbeeldingen.

De front matter van een open tekstboek bevat in ieder geval:

• een titelpagina, waarop staat hoe het boek heet, wie het heeft geschreven en waar en wanneer het is gepubliceerd
• een inhoudsopgave met een overzicht van alle hoofdstukken
• een auteursrechtenpagina die aangeeft welke CC-licentie van toepassing is op het boek

Overweeg om de volgende onderdelen als front matter in het boek op te nemen:

• een colofon, met name wanneer een groot aantal auteurs en ondersteuners aan het boek heeft meegewerkt. Vermeld hierin ook of het boek als printversie beschikbaar is. Voorbeeld een colofo
  een reviewstatement dat aangeeft door wie en op welke wijze het boek gereviewd is
• een versiegeschiedenis waarin je bijhoud welke wijzigingen er zijn geweest aan het open tekstboek
• een voorwoord, waarin de totstandkoming van het boek uit de doeken wordt gedaan
• een dankwoord, waarin iedereen wordt genoemd die aan het boek heeft bijgedragen
• een introductie door een externe expert

Zie de volgende sjablonen:

• Colofon
• Voorwoord
• Dankwoord

De back matter van een open tekstboek bevat in ieder geval:

• Een auteursbeschrijving. Dit is een korte beschrijving van de (professionele) achtergrond van de auteur. Deze beschrijving kunnen auteurs zelf aanleveren.
• Auteursrechtuitsluitingen (copyright exclusies), waarin staat vermeld welke teksten, figuren of andere inhoud van het boek specifiek niet mag worden hergebruikt onder de licentievoorwaarden van de creative commons-licentie waarmee het open tekstboek wordt gepubliceerd. In niet-open publicaties staan de auteursrechtenuitsluiting vaak in de front matter (‘niets uit deze uitgave’ et cetera).
• Een bibliografie

Overweeg om de volgende onderdelen als back matter in het boek op te nemen:

• Een nawoord. Vaak wordt dit toegevoegd aan een nieuwe uitgave van een boek. Het nawoord beschrijft dan wat er na publicatie van het boek is gebeurd, bijvoorbeeld hoe het is ontvangen en ingezet in het onde
• Een feedbackformulier dat lezers kunnen gebruiken om feedback op het boek aan te leveren. Hiermee verbeter je de volgende versie van het boek.
• Een lijst met afkortingen
• Glossaria, een lijst met termen/ vakjargon voor het kennisdomein waarop het boek betrekking heeft.
• een index waarin de lezer snel kan terugvinden welke onderwerpen in welk deel van het boek aan de orde komen.
• Bijlagen, zoals interviews of enquêtes die zijn uitgevoerd voor de totstandkoming van het boek.

In de voorbereidingsfase heeft de eerste auteursrechtencheck plaatsgevonden. Deze nieuwe check is een nacontrole, en tevens een check op alle content die later is toegevoegd. De ondersteuner van de bibliotheek zal deze stap voor je uitvoeren.

Zorg dat het boek beschikbaar is in alle bestandsformaten waarin je het wil uitgeven. Je kunt hiervoor ondersteuning vragen aan de bibliotheek. Sommige publicatieplatforms maken dit proces heel eenvoudig.

Laat de auteurs eventuele studentenfeedback en peer reviews verwerken. Leg de nieuwe versie van het boek voor aan alle auteurs, redacteuren en meelezers. Iedereen  akkoord? Dan heb je een definitieve editie.

Afwegingen om te bepalen welk publicatieplatform je kiest, zijn onder meer openheid en bereik. Een publicatieplatform is bepalend is voor de openheid van het tekstboek. Is het boek vanaf het platform alleen downloadbaar of kunnen andere mensen er op het platform mee werken? Bestaat de kans dat boek op het publicatieplatform in de anonimiteit verdwijnt? Op een persoonlijke website valt het tekstboek meer op, maar zul je waarschijnlijk maar een beperkt aantal bezoekers krijgen. Uiteraard hoef je je niet te beperken tot één publicatieplatform.

Een repository is een digitale opslagplaats, te vergelijken met een online archiefkast. Als een open tekstboek eenmaal voorzien van metadata is opgeslagen in een repository, dan is het via verschillende zoekportalen voor open tekstboeken te vinden. Beperk je vooral niet tot één repository als de doelgroep van het open tekstboek zich op verschillende online plekken ophoudt.

Mogelijke publicatieplatforms en repository’s:

Open Textbook Library

OER Commons
MERLOT

Een repository van de eigen instelling of SURF Sharekit

Wikiwijs

Het learningmanagementsysteem (LMS) van de instelling

Mogelijke zoekmachines voor open leermaterialen:

HBO Kennisbank

edusourses

Andersoortige platforms waarop je het open tekstboek kunt aanbieden:

De persoonlijke website van de auteurs

De boekwinkel van de instelling

Vraag gebruikers om een review van het boek. Voeg bijvoorbeeld een feedbackformulier toe aan de publicatie of bied een feedbackmogelijkheid op het publicatieplatform aan. Richt een proces in voor het vragen en verwerken van reviews. Overweeg om korte (video)interviews af te nemen met een aantal gebruikers ter promotie van het open tekstboek. Een andere mogelijkheid is de inzet van sociale/ publieke annotatietools voor feedback van een breder publiek.

‘Het inzetten van het materiaal in het onderwijs is de beste manier om de community actief te houden, want het dwingt je om het materiaal te blijven herzien. Regelmatig krijgen we feedback van collega’s of studenten, of komen we zelf passages tegen die beter kunnen. Het voordeel van online is dat je het meteen kunt aanpassen, maar het betekent wel weer collega’s verzoeken om stukken te (her)schrijven, ze achter de broek aan zitten en reviewers vragen om de nieuwe tekst te beoordelen. Het door-ontwikkelen van het materiaal blijft een uitdaging.’

Kees van Gestel, hoogleraar Ecotoxicologie van bodemecosystemen aan de Vrije Universiteit en projectleider van het open tekstboek Toxicologie.

Maak onderscheid tussen een herziening/ update, een nieuwe versie en een nieuwe editie. Een update of herziening beperkt zich tot correcties in spelfouten, leestekens of aanpassingen aan links. Een nieuwe versie is een iets uitgebreidere update, waarin bijvoorbeeld een formule is aangepast. Wordt er daadwerkelijk nieuwe content toegevoegd of oude content verwijderd, dan is er sprake van een nieuwe editie.

Versiebeheer

Gebruik de verzamelde feedback om de huidige editie te herzien. Spaar de bewerkingen op en maak af en toe een grote slag. Geef in de versiegeschiedenis aan wat er aan de inhoud is veranderd. Zo hebben lezers desgewenst inzicht in de bewerkingen. Gebruik een kopie van het open tekstboek voor aanpassingen en het vervangen van onderdelen. Bewaar oudere versies in een eigen archief. Sommige platforms bieden versiebeheer aan; het opbouwen van een eigen archief is dan overbodig.

Bied een feedbackmogelijkheid op het publicatieplatform aan. Elk publicatieplatform houdt zelf gebruikersstatistieken bij, die je kunt inzien.